روزهای هفته در ایران باستان

در ایران باستان هفته وجود نداشته است در عوض سه روز در ماه به نام آدینه بوده است که معادل جمعه بوده است اما روایتی از هفته گزارش شده که به نظر میرسد در یک متن چینی معادل واژگان سغدی (قوم و زبان ایرانی در تاجیکستان بزرگ) روزهای هفته بوده که این روزها به نام روزهای هفته در ایران باستان تعبیر می شود اما این نامها در هیچ سند ایرانی دوره ساسانی و شاید قدیمی تر روایت نشده است. اما بسیار شایسته است دوباره این نام های زیبا و پر مفهوم را بکار بگیریم.

در لغت نامه دهخدا شنبه با کلمه عبری شبّت (استراحت) ربط داده شده است در حالی که در اوستا، یشت ۱۰ و ۲۴ کلمه ای به صورت شَنَ مئویه به معنی قطعه و بریده، زخم، شیار و بخش آمده است که به وضوح ریشه اوستایی این کلمه را نشان میدهد. جالب است که در منتهی الارب نام روز شنبه به نام مترادف فارسی آن شیار نامیده شده است.به نظر میرسد ایرانیان این واژه را به قیاس و الهام از کلمه سامی و عبری شبّت یا شبع (هفت) برای خود پدید آورده بوده اند ولی از نظر ریشه لغوی با آنها به کلی متفاوت بوده است. گفتنی است که در تبدیل شن مئویه اوستایی به شنبهً فارسی حروف اوستایی و پهلوی و قابل تبدیل بوده اند چنانکه بام به بان (و بر عکس) و وهرام به بهرام مبدل شده اند.بی تردید ایرانیان تقسیم بندی ساده ایام هفته را نظیر سنت هفت سین از قدیم از تمدن سومری و بابلی و دیگر سامیان سمت بین النهرین با خود داشته اند و تلاش مغان در کار سخت شمردن ایام ماه به نام امشاسپندان نزد ایشان جا نیفتاده بوده است. وجود دبیران آرامی در امپراطوریهای ایران پیش از اسلام و هزوارشنهای آرامی در نوشتجات پهلوی به وضوح گویای آن هستند.در شاهنامه از واژه‌های هفته و چهارشنبه بیش از ۱۲۰ بار یاد شده‌است.ستاره شمر گفت بهرام را که در چهار شنبه مزن گام رااز آنجایی که شاهنامه را یکی از دلایل نگهداری زبان و فرهنگ پارسی میدانیم، بعید است که آفریننده بهترین شاهنامه ایران، ابوالقاسم فردوسی بدون هیچ دلیلی و از روی ناآگاهی از آن استفاده کرده باشد. گفتار ناقص و ابتدایی لغتنامه دهخدا در باب شنبه و ریشه آن از این قرار است: شنبه .[ شَم ْ ب َ/ ب ِ / ب ِه ْ شنبد. شنبذ. نام روز اول هفته باشد. (برهان). نام اولین روز ایام هفته است و تا شش روز مکرر شود. و آن را شنبد با دال نیز گفته اند. (انجمن آرا) (آنندراج ). روز اول هفته . از کلمه ٔ عبری شَبَّت.

در ﺍﯾﺮﺍﻥ ﺑﺎﺳﺘﺎﻥ روزهای هفته بدین گونه بوده است:
ﮐﯿﻮﺍﻥ ﺷﯿﺪ = ﺷﻨﺒﻪ
ﻣﻬﺮﺷﯿﺪ = ﯾﮑﺸﻨﺒﻪ
ﻣﻪ ﺷﯿﺪ = ﺩﻭﺷﻨﺒﻪ
ﺑﻬﺮﺍﻡ ﺷﯿﺪ = ﺳﻪ ﺷﻨﺒﻪ
ﺗﯿﺮﺷﯿﺪ = ﭼﻬﺎﺭﺷﻨﺒﻪ
ﻫﺮﻣﺰﺷﯿﺪ = ﭘﻨﺠﺸﻨﺒﻪ
ﻧﺎﻫﯿﺪﺷﯿﺪ ﯾﺎ ﺁﺩﯾﻨﻪ = ﺟﻤﻌﻪ

معروف است که ایرانیان باستان تقسیم‌بندی ماه به هفته نداشتند و هر روز ماه نام ویژه خودش را داشت. واژه شنبه از اصل سامی است و با سابات (Sabath) هم‌ریشه‌است.

کاربرد هفته اهمیت بسیاری در نظام گاهشماری دارد. اما عقیده‌ای که امروزه گسترده شده‌است مبنی بر این است که در ایران باستان از هفته استفاده نمی‌شده است. البته آنها یک دلیلی دارند و آن هم این است که در متون پهلوی به وجود هفته اشاره‌ای نشده‌است و تنها از نامهای ویژه روزها استفاده شده‌است. تا اینجا می‌توان پذیرفت که در دربار دوره ساسانی از هفته استفاده نمی‌شده‌است. اما آن را نمی‌توان به همه دوره‌های ایران ربط داد.

اما دلایلی نیز مبتنی بر اینکه در ایران باستان از هفته استفاده می‌شده‌است، وجود دارد.

نخست اینکه، تعداد روزهای هفته که از اهله‌های هفت روزه ماه برگرفته شده‌است و چون گاهشماری قمری ساده‌ترین و ابتدایی‌ترین گاهشماری است و تشخیص گذر زمان از آن راه آسانتر است برخی از گروه‌ها وکشورها بدون آموختن از یکدیگر به آن پی برده‌اند.

در شاهنامه واژه‌های هفته و چهارشنبه بیش از ۱۲۰ بار از آن یاد شده‌است.

از آنجایی که شاهنامه را یکی از دلایل نگهداری زبان و فرهنگ پارسی می‌دانیم، بعید است که آفریننده بهترین شاهنامه ایران، ابوالقاسم فردوسی بدون هیچ دلیلی و از روی ناآگاهی از آن استفاده کرده باشد.

در بررسی‌های انجام شده در تقویم آفتابی کعبه زرتشت به سازوکار تعبیه‌شده برای تشخیص چهار هفته شهریور ماه (آخرین ماهِ سال هخامنشی) پی برده که جزئیات آن در کتاب «بناهای تقویمی و نجومی ایران» باز آمده‌است.

متون مانوی کاربرد گسترده هفته را تأیید می‌کند. البته در کتابهای یافت شده مانوی در تورفان و نیز در موگ‌تاگ از روزنگار پنجه‌ای نیز استفاده شده‌است. و همینطور در این کتابها از روزهای یکشنبه و دوشنبه با نام مهر روز/ خور روز و ماه روز یاد شد کرده‌است و این دو، روزهای روزه‌داری مانوی دانسته شده‌اند. و همچنین می‌دانیم که روز دوشنبه، روز مقدس و تعطیل مانویان بوده‌است.

و آخر اینکه در متون یافت شده چینی از نام روزهای هفته نام برده شده‌است. در یک متن نجومی کهن بودایی که در سال ۷۵۹ میلادی از سانسکریت به چینی بازگردانده شده‌است. و یانگ چینگ فنگ در سال ۷۶۴ میلادی حاشیه‌ای بر آن بازنوشته است؛ از نام روزهای هفته در زبان چینی و معادل آنها با روزهای هفته در فارسی میانه در دو نوع آن یاد کرده‌است: یوشمبت (روز تعطیل)، دوشمبت، سه‌شمبت، چرشمبت، پنج‌شمبت، شش‌شمبت، شمبت.

در همان متن، معادل سغدی این نام‌ها بدینگونه با مبدأ یکشنبه باز آمده‌است: مهر روز (خورشید)، ماه روز (مهشید)، بهرام روز (بهرام شید)، تیر روز (تیرشید)، اورمزد روز (برجیس شید)، ناهید روز (ناهیدشید) و جیان روز (کیوان روز یا کیوان شید).

همانگونه که دیده می‌شود این نام‌ها از نام هفت اختر سیار آسمان، یعنی خورشید و ماه و پنج ستاره روان (سیاره) شناخته‌شده آن زمان برگرفته شده‌است. این نام روزهای هفته ریشه در آیین کهن ایرانی مهرپرستی یا همان میترایی دارد. و شایان به ذکر است که با رسوخ فرهنگ و آیین ایرانی میتراییسم در اروپا و گروویدن افراد زیاد به این آیین و محبوبیت آن در ملل اروپایی، تا حدی که اواسط قرن پنجم میلادی آیین اغلب مردم مهرپرستی بوده‌است، باعث شد تا در دین مسیحیت و اغلب فرهنگ کشورها اثر بگذارد به طوریکه ما آن را در روزهای هفته نیز می‌بینیم.

نام روزهای هفته در آیین میترایی که وارد زبانهای اروپایی می‌شود: ۱) دوشنبه (مه شید) از خدای ماه یا مون که در زبان انگلیسی “Monday” می‌شود ودر زبان آلمانی مونتاک ۲) سه شنبه (بهرام شید) روز <تی ویس> که در انگلیسی “Tuesday” و در آلمانی دینزتاک ۳) چهار شنبه (تیر شید) روز ودین که در انگلیسی “Wednesday” و در آلمانی میتوخ ۴) پنج شنبه (برجیس شید) روز تور که در انگلیسی “Thursday”و در زبان آلمانی در دونر یا دونرستاه ۵) آدینه (ناهید شید) روز اریر (خدای باروری) در انگلیسی “Friday” و در آلمانی فری تاک ۶) شنبه (کیوان شید) روز کیوان (ساتورن) در انگلیسی “Saturday” و در آلمانی سام تاگ ۷) یکشنبه (مهر شید) روز خورشید در انگلیسی “Sunday” و در آلمانی سون تاگ که توسط کنستانتین در سال ۳۲۱ میلادی روز خورشید (مهر) تعطیل هفتگی شد.

نام روزهای هفته در ایران باستان

کیوان شید (شنبه)

کیوان شید (کیوان + شید) برگرفته از روز سیاره کیوان است. نخستین روز هفته به نام کیوان شید نام گذاری شده است. کیوان بعد از مشتری بزرگترین سیاره شمرده می‌شود. که ۷۰۰ برابر زمین است. شید نیز به چم روز، نور و روشنایی است. از این رو روز نخست ایرانی حکایت از سیاره روشن و نورانی دارد.^[۱]

مهر شید (یکشنبه)

مهرشید (مهر + شید) برگرفته از روز سیاره خورشید است. روز دوم از هفته مهر شید است که مهر آن به چم (معنی) خورشید، دوستی و مهربانی است در پهلوی میتراست. مهربرگرفته شده از آئین هفت هزار ساله میترایی است .خورشید و ماه از تندیس‌های آیین میترایی بوده است که نشان از قدرت و پویایی جهان آفرینش داشته است. مهر همچنین ایزد عهد و پیمان است و در اوستاآمده است که هیچ چیز بر ایزد مهر پوشیده نخواهد بود. نامگذاری این روز به مهرشید حکایت از تعهدی است که بین مردمان باید برقرار باشد زیرا در ایران باستان پیمان‌شکنی و دروغ بزرگترین گناهان به حساب می آمده است. شید نیز به چم روز، نور و روشنایی می‌باشد.^[۱]

مه شید (دوشنبه)

مه شید (مه + شید) برگرفته از روز سیاره ماه است. همچنین برگفته از آیین میترایی کهن ایرانی آمده است. خورشید و ماه از تندیس‌های آیین میترایی بوده است که نشان از قدرت و پویایی جهان آفرینش داشته است. سومین روز هفته در ایران باستان به نام این نماد خداوند نامگذاری شد و آنرا مه شید به چم ماه روشن و نورانی نام گذاشتند.^[۱]

بهرام شید (سه شنبه)

بهرام شید (بهرام + شید) برگرفته از روز سیاره بهرام است. همچنین بهرام برگفته شده از ورهرام زبان پهلوی باستان است. بهرام ایزد پیروزی در ایران باستان شمرده می شده است و اندیشه نیاکان ما بر این بوده است که خداوند یکتا (اهورامزدا) نیروی‌هایش را برای اجرا در بین افراد بشر بین ایزدان (فرشتگان) خود تقسیم نموده است تا آنان آنرا برای مردمان پیاده کنند. از این رو بهرام ایزد پیروزی نامیده شده بوده است و چهارمین روز هفته به نام روز پیروزی روشنایی بر تاریکی و غلبه انسان بر بدی‌ها و اهریمن نام گذاری شده است.

تیر شید (چهارشنبه)

تیرشید (تیر + شید) برگرفته از روز سیاره تیر است. همچنین تیر برگرفته شده از تیشتر پهلوی است. نیاکان ما تیر را ایزدان و نگهبان باران نامگذاری نموده‌اند و اینگونه می پنداشته‌اند که اهورامزدابرای یاری رسانی به کشاورزان و جلوگیری از خشکسالی و باروری زمین و سبز و سالم و پاکیزه ماندن جهان به ایزد باران فرمان میداده است که به یاری مردمان برسد. در کل این روز به نام روز روشنایی باران و خواست پروردگار برای حفظ طبیعت نامگذاری شده است.

اورمزد شید (پنجشنبه)

اورمزد شید (اورمزد + شید) برگرفته از روز سیاره اورمزد است. همچنین اورمزد نام دیگری از دهها نام اهورامزدا است که همه حاکی از قدرت و توانایی پروردگار است. این نام از واژه‌های پهلویارمزد – هرمزد – اورمزد – هورمزد – اهورامزدا – مزدا گرفته شده است. از این رو پنجمین روز هفته به نام روز روشنایی خداوند نام گذاری شده است. از این رو این واژه هنوز به گونه‌ای دیگر در شبهای آدینه برقرار است و هنوز تصور مردمان ما بر این است که شبهای آدینه (جمعه) روز پیوند با خداوند و درگذشتگان است.

ناهید شید (آدینه) :

ناهیدشید (ناهید + شید) برگرفته از روز سیاره ناهید است. همچنین ناهید همان آنهیته یا آناهیتا است که به نام ایزد آب است. در اوستا آناهیتا به صورت دوشیزه‌ای بسیار زیبا – بالا بلند و اندامی تراشیده نگاشته شده است و نام دیگر ستاره ونوس نیز آناهیتا یا ناهید است. در کل روز آدینه (جمعه) روز روشنایی آب و نماد بخشندگی و عنایت پروردگار نامگذاری شده است.

نام روزهای هفته در آیین بیانی

جلال = شنبه
جمال = یکشنبه
کمال = دوشنبه
فضال = سه شنبه
عدال = چهارشنبه
استجلال = پنج شنبه
استقلال یا سلطان = جمعه
در کتاب الأسماء کلشیئ – چهارشأن(باب دوم از واحد پنجم =اسم ۷۶ ام) و کتاب پنج شأن در بخش گاهشماری نقطه بیان به موضوع نام روزهای هفته اشاره شده است .
* پنج شأن

روزهای هفته در زبانهای دیگر برگرفته از فرهنگ کهن ایران

زبان انگلیسی

روزهای هفته به زبان انگلیسی برگرفته از فرهنگ کهن ایران است، به این ترتیب که:

زبان فرانسوی

روزهای هفته به زبان فرانسوی برگرفته از فرهنگ کهن ایران از راه زبان‌های رومی‌تبار است، و از آنجا که گاه‌شماری ایرانی پیشینهٔ بیشتری از گاه‌شماری رومی دارد گمان بر این است که گاه‌شماری رومی هم خود برگرفته از گاه‌شماری ایرانی باشد، به این ترتیب که:

زبان ایتالیایی

روزهای هفته به زبان ایتالیایی برگرفته از فرهنگ کهن ایران از راه زبان‌های رومی‌تبار است، و از آنجا که گاه‌شماری ایرانی پیشینهٔ بیشتری از گاه‌شماری رومی دارد گمان بر این است که گاه‌شماری رومی هم خود برگرفته از گاه‌شماری ایرانی باشد، به این ترتیب که:

زبان اسپانیایی

روزهای هفته به زبان اسپانیایی برگرفته از فرهنگ کهن ایران از راه زبان‌های رومی‌تبار است، و از آنجا که گاه‌شماری ایرانی پیشینهٔ بیشتری از گاه‌شماری رومی دارد گمان بر این است که گاه‌شماری رومی هم خود برگرفته از گاه‌شماری ایرانی باشد، به این ترتیب که:

زبانهایی دیگر

به همین ترتیب در زبانهای دیگر دنیا همانطور که در زبانهای انگلیسی، فرانسوی، ایتالیایی، اسپانیایی گفته شد، روزهای هفته برگرفته از فرهنگ کهن ایران می‌باشد. در میان این زبانها می‌شود زبانهایی زیر را نام برد:

• زبان آلمانی
• زبان سوئدی
• زبان دانمارکی
• زبان فنلاندی
• زبان رومانیایی
• زبان گالیک اسکاتلندی

زبانهای دیگر در دنیا همین برگرفتگی را از فرهنگ ایرانی دارند که اینجا به آنان اشاره نشده است.

در تاریخ طبری

در تاریخ طبری مکالمه‌ای بین پیامبر اسلام و یهودیان درباره هفته روایت شده است:

یهودیان به وی گفتند که روزهای هفته چیستند؟ وی گفت: در روز یکشنبه خدا زمین را بیافرید و آن را فشرد. در روز دوشنبه آدم را آفرید. روز سه شنبه کوه‌ها و آب را آفرید و فلان و فلان و هر چه خدا خواست. در روز چهارشنبه روزی‌ها را آفرید. در روز پنج شنبه آسمان‌ها را آفرید. در روز جمعه خدا به دو ساعت شب و روز را خلق کرد. گفتند حتماً” شنبه نیز خدا استراحت کرد. پیامبر فرمود خدا برتر از این است و خدا این آیه را نازل کرد: «ولقد خلقنا السماوات والأرض وما بینهما فی ستة أیام وما مسنا من لغوب» یعنی ما آسمان‌ها و زمین را با هر چه میانشان هست به شش روز آفریدیم و خستگی به ما نرسید. (سوره قاف آیه ۳۸)